मेची–महाकाली जनजागरण अभियान–०६६ ः–परिणाम र यसले उठाएका प्रश्नहरु

उदय राई
१२ दिने मोटरसाइकल ¥याली र त्यसको तयारीको लागि करिब १ महिने पार्टीपंक्ति परिचालित अभियान संविधानसभा पश्चातको अत्यन्त महत्वपूर्ण अर्थ राख्ने कार्यक्रम रह्यो । संविधानसभाको चुनाव पश्चात देशमा विद्यामान कार्यरत के ठूला के सना सबै पार्टी र राजनीतिक सरोकार राख्ने समुदायहरुले मुलत, १) संघीयताको पक्षमा, २) संघीयताको विपक्षमा, ३) सरकार समिकरणका प्रश्नहरुमा बढी वा मुख्य जोडदिने कार्यक्रम वा आन्दोलनहरु गर्ने काम गरे र गरिरहेका छन् । इतिहासमा बाराम्बार उठ्ने गरेको प्रश्न राष्ट्रियताको प्रश्न जो भारतद्वारा प्रयास नेपालको हरेक राजनीतिक संक्रमणकालमा नेपाली राष्ट्रियता (सीमा र प्राकृतिक स्रोतसाधन) माथि हुने गरेको हस्तक्षेप र अतिक्रमण बारे वर्तमान अवस्थामा कसैले नउठाईरहेको यो परिस्थितिमा यो अभियानले उठाउन सकेको कारण यो अभियान ईतिहासमा कोशे ढुंगा सावित भयो । यसको परिणाम कति मात्रामा प्राप्त भयो भन्ने मात्र होइन कि यो अभियान यो अर्थमा पनि उल्लेखनीय र महत्वपूर्ण रह्यो, यसले अहिले नेपाल र नेपालीहरुले भोग्नु परेको यथार्थता र ठूला हौ भन्ने पार्टीहरुको किंकर्तव्यविमुढता, लाचारीपन, अवसरवादी छिनाझम्टी, संविधानसभाको उपहास, सत्ताको दुरुपयोग र अंक गणितीय खेल, विदेशी शक्तिहरुको चलखेल र राष्ट्रियतामाथिको खतराप्रति सत्ताधारी शक्तिहरुको बेखबरको स्वाङ्ग आदि पक्षहरुमा सचेतता र आन्दोलन उठान गर्नु पर्ने आवश्यकता देशव्यापी जनसमक्ष प्रत्यक्ष भेटघाट र बैचारिक अन्तरक्रिया गर्दै सम्पन्न ग¥यो । नेपाल र नेपालीहरुको स्वाधिनता र स्वावलम्बि राज्य निर्माणको क्रान्ति सहि कार्यदिशा र सहि कार्यक्रमबाट मात्र संभव छ भन्ने सवाल देशव्यापी जनसमक्ष लैजादै सघनताकासाथ सम्पन्न अभियानमा अन्य पार्टीका स्थानीय स्तरका नेता तथा कार्यकर्ताहरुलाई पनि सहभागिता गराउने काम ग¥यो ।

अभियानको परिणाम पक्षः– राजनीतिक आन्दोलन र कार्यक्रमको प्रभाव र परिणाम तुरुन्त हात नलागे वा नदेखिए पनि सहि विचार र सहि कार्यदिशा बोकेको महत्वपूर्ण कार्यक्रम र आन्दोलनले उल्लेखनीय दुरगामी सकारात्मक असर छाड्न भने सफल हुन्छ र हुनेछ । यो अर्थमा “मेची–महाकाली जनजागरण अभियान–०६६” सानदाररुपमा सफल भयो ।
नेपालको राजनीतिक परिवर्तनको घट्नाक्रमलाई हेरौ । आधुनिक विश्वको राजनीतिक र प्राविधिक विकाससंगसंगै राणाशासनको विरुद्ध व्यक्तिगत र सुानो संख्यामा उठेको आवाजले पछि सांगठनिक रुप लिदै ००६ साल उनीहरुको अवसानको राजनीतिक परिवर्तनीय घट्ना बन्न पुग्यो । ततपश्चात फेरी पनि विशेषत बलियो बन्न पुगेको राजतन्त्र प्रारम्भमा सानो संख्यामा संगठित कम्युनिस्ट संगठन नै प्रकारान्तरमा तत्कालिन राजतन्त्र पूर्णरुपले अवसान बन्ने कारण बन्यो । विद्यमान काग्रेस तत्कालिन राजतन्त्र उन्मुलन गर्ने÷गराउने पक्षमा थिएन र हुदैन पनि थियो । किनभने तत्कालिन कांग्रेस सामन्तवादीहरुकै प्रतिधित्व गर्ने शक्तिको रुपमा संगठित थियो । पछिल्लो राजनीतिक घट्नाक्रम र ०६२÷६३ को महान जनआन्दोलन ताका पनि कांग्रेस राजतन्त्रको समुल उन्मुलनको पक्षमा थिएन । विशेषत सडकमा उठेको गणतन्त्रको नारा र मागको बलियो उपस्थितिको कारण संगठित गणतन्त्र नचाहने शक्तिहरु पनि लतारिन पुगे । वास्तवमा यी तथ्यहरुले यो सत्य उजागर गर्दछ कि इतिहासका तत्कालिन शक्ति सन्तुलनका सत्ता साझेदारी संस्थापन पक्ष भन्दा सानो संख्यामा संगठित विद्रोही अग्रगामी आवाजहरुको विकासक्रमले नै देशको राजतन्त्र ध्वंस्त हुने कारण बन्यो । एमाले बनिसकेको तत्कालिन संस्थापन पक्षको सन्दर्भमा पनि यो कुरा सत्य हो । यो परिस्थितिमा उनीहरुमा पनि संबैधानिक राजतन्त्र भन्दा अगाडि बढ्नु हुन्न, बढेमा उग्रवामपन्थी हुइन्छ भन्ने विश्लेषण रहेको थियो । यी तथ्यबाट यो निस्कर्ष सजिलै निकाल्न सकिन्छ कि १) सहि र अग्रगामी विचार र दृष्टिकोणलाई अग्रभागमा राख्नु, २) ठीक कार्यदिशा अनुसार ठीक कार्यनीतिक नारा दिनु, ३) अग्रगामी उद्देश्य प्राप्तिको लागि साहस र सचेतताकासाथ संघर्षमा उत्रनु, ४) अविचलित संगठित प्रयत्न र निरन्तर क्रियाशिल हुनु, ५) यि माथि उल्लेखित सवालका लागि सचेत दस्ता निरन्तर न्यायप्रेमी जनसमुदायमा जानुले नै क्रान्तिकारी परिवर्तनको लागि निर्णायक अर्थ राख्दछ । यो अर्थमा भने यो अभियान अत्यन्त सफल रह्यो । यसले सबै क्रान्तिकारी शक्तिहरुलाई व्यवहारबाट नै नेतृत्व लिने कोशिश गरेको छ ।
वर्तमान राजनीतिक परिस्थितिमा अहिलेका राजनीतिक संस्थापन पक्षहरुले जनतालाई षडयन्त्र र धोका दिन सक्ने संभावना विरुद्ध सहि कार्यदिशा र कार्यक्रमकासाथ फेरी पनि अग्रगमनको लागि विद्रोहको आवाज बुलन्द गरियो । यसले सहि विचारको लागि शसक्त सांगठनिक रुप दिने प्रयास गरेको छ, न्यायप्रेमी जनसमुदायलाई फेरी पनि झकझकाएको छ र यो कोणबाट परिणाम पनि सुखद हासिल गरेको छ । तिलमिलाएका, अलमलिएका, नीन्द्राको स्वाङ गर्नेहरु, अवसरवादी धुंदुकारीहरु, यथास्थितिवादीहरु, पुनरुत्थानवादीहरु, प्रतिक्रियावादीहरु, विस्तारवादी र साम्राज्यवादीहरु, दक्षिणपन्थीहरु र वामपन्थी लप्mजीहरु जस्ता तत्व र प्रवृति विरुद्ध गतिलो जवाफ र झापड दिएको छ । आकाशको तारा खसाल्छु भन्नेहरुलाई पनि सहि कार्यदिशाकासाथ सहि कार्यक्रम जनता समक्ष दिन सक्नु पर्दछ भन्ने पाठ सिकाएको छ । अहिलेका संस्थापन पक्ष हौ भन्नेहरुको विचार र दृष्टिकोणको खोटमाथि विद्रोह बोलिएको छ । यो माने पनि यो अभियान अत्यन्त स्रहनायोग्य रुपमा सफल भयो ।
यसले उठाएका महत्वपूर्ण प्रश्नहरुः– आजको विश्व साम्राज्यवाद र सर्वहारावर्गीय क्रान्ति बीचको अन्तरविरोधबाट अगाडि बढिरहेको छ । अहिलेको पु“जीवाद माक्र्सको व्याख्या कालको तत्कालिन क्रान्तिकारी पू“जीवाद जस्तो नभएको वा सामन्तवादसंग पनि आप्mनो स्वार्थ अनुसार सम्झौता, सुलह, गठबन्धन र सहकार्य गर्दै अगाडि बढेको कारण प्रगतिशिल राष्ट्रिय पूजीवादी क्रान्तिको संघर्ष पनि सर्वहारावर्गीय क्रान्तिसंग राष्ट्रको स्वाधिनता र सार्वभौमिकतासंग जोडेर उठान गर्नु पर्ने युगको कारण सर्वहारा क्रान्ति प्रतिक्रियावादी राज्य संरचनामा अझ महत्वपूर्ण बन्दै गएको छ । यो पृष्ठभुमिमा नेपालको अहिलेको संक्रमणकालिन राजनीतिक परिस्थितिमा राष्ट्रियता र क्रान्तिकारी परिवर्तनको आन्दोलन एकैसाथ वा संगसंगै लैजान नितान्त बन्न जान्छ, यो नै नेपाली क्रान्तिको सहि कार्यदिशा हो । ठीक त्यहि परिस्थितिमा कुनै पनि खालको विदेशी हस्तक्षेप विरुद्ध संघर्षलाई तेज बनाउनु ठीक कार्यदिशाको कडि बन्न जान्थ्यो र बन्छ पनि, त्यो नेकपा (एकीकृत) को नेतृत्व र नेपाल युवा कम्युनिस्ट संघ (एकीकृत) को आयोजनामा भएको छ । संघीयताको विरुद्ध र संंघीयताको हावादारी मोडलको पक्षमा मात्र राष्ट्रियता, राष्ट्रवाद, स्वाधिनता र अखण्डता बर्करार राख्न सकिन्छ भन्ने दृष्टिकोण भएका शक्ति वा पार्टीहरुलाई सकारात्मक जवाफ दिएको छ । खाली क्षेत्रीय आवाज उठाई संघर्ष गरेका र संघीयताको विरुद्ध देशव्यापी राजनीतिक प्रचार र कार्यक्रम गर्नेहरुलाई सकारात्मक कोणबाट राष्ट्रियता र क्रान्तिकारी परिवर्तनको कार्यदिशालाई तेज पार्नु पर्ने आवश्यकता प्रस्तुत गर्दै मेची–महाकाली अभियानले यो काम शुरु गरेको छ । यसबाट सहि कार्यदिशालाई जनसमुक्ष लैजाने कामलाई नेतृत्व गरिएको छ, ऐतिहासिक जिम्मेवारी पुरा गर्ने दिशामा ठिक कदम ठिक बेलामा अगाडि बढाउने काम भएको छ । ०६२÷६३ को जनआन्दोलन उपलब्धिलाई संस्थापन गर्न पनि यो प्रकारको कार्यक्रम र संघर्षको खा“चोको बोध गराउदै यो राजनीतिक संक्रमणतामा अझै यसलाई शसक्तता दिन सकेको खण्डमा आसन्न जनवादी (प्रगतिशिल पुजीवादी) क्रान्तिको लागि भ¥याङ हुने कुराको शन्देश दिन सक्यो ।

नेपालको राजनीतिक घट्नाक्रममा विदेशीको चासो, चलखेल, हस्तक्षेप, सम्बन्ध, भुमिका र उपस्थितिलाई विश्व र नेपालको परिपेक्षमा ऐतिहासिक ढंगबाट हेरौ । नेपालको सार्वभौमिकता र अक्षुणतामाथि विशेष गरेर तत्कालिन वृटिशको भारतमा उपस्थिति भएबाट अझ ठूलो मात्रामा र व्यवस्थित हस्तक्षेप शुरु गरिन थालियो । भुगोल र व्यवस्थापकीय आक्रमणको कारण तत्कालिन नेपाल अत्यन्त अस्थिर र अव्यवस्थित बन्न गएको इतिहास हाम्रो अगाडि छ । तत्कालिन सामन्ति शासनमाथि कहिले खैलाबैला, उथलपुथल तथा अव्यवस्थिति निम्त्याउन भुमिका र हस्तक्षेप सबैकोणबाट ग¥यो भने कहिले सुलह र सम्झौता आफ्नो अनुकुलता हुने गरि ग¥यो । साम्राज्यवाद विश्वभरी यसरी प्रस्तुत हुन गयो कि सामन्तवादी व्यवस्थासंग आप्mनो वर्चश्वलाई विस्तार गर्न आवश्यकता अुनसार सम्बन्ध विस्तारमा अगाडि बढ्यो र अझ पनि बढिरहेको छ । उसको उपस्थिति कुनै पनि देश (प्राय अल्पविकसित र विकासोन्मुख देश) का लागि अभिसाप बनेको छ । ल्याटिन अमेरिका, एशिया महादेशका कयौ देशहरु र अन्य कयौ देशहरुमा गृहयुद्ध, अशान्ति, कठपुतली दमनकारी सरकार निर्माण र विघटन आदि कुव्यवस्थाको निरन्तरता कायम राख्न आफ्नो उपस्थितिलाई बलियो बनाउदै लगेको छ । यस्ता कयौ देशरुमा राष्ट्रिय स्वाधिनता, सार्वभौम सत्ता र क्रान्तिकारी परिवर्तनका लागि संघर्ष जारी छ । यति हु“दाह“ुदै पनि साम्राज्यवादको उपस्थिति दबावपूर्ण छ । यसको एउटा शिकार हाम्रो देश नेपाल पनि हो । मुलत लोकतान्त्रिक अभियान शुरु संगै र भारतबाट वृटिश शासनको वहिगर्मन पछि विस्तारवादी शक्ति भारत तत्कालिन प्रजापरिषद र अहिलेको नेपाली कांग्रेस मार्फत प्रवेश ग¥यो । त्यो बेलामा विस्तारवाद यसरी प्रवेश ग¥यो कि तत्कालिन राजतन्त्रसंग पनि उत्तिकै सम्बन्ध राख्यो भने अर्कोतिर देशका प्रजातान्त्रिक शक्ति हौ भन्नेहरुसंग पनि उत्तिकै सम्बन्धलाई कायम राख्यो र राख्दै गयो । ह“ुदाहु“दा तत्कालिन कम्युनिस्ट आन्दोलनको प्रभाव बढ्दै जाने क्रममा यहा“का कम्युनिस्ट हौ भन्नेहरुसग पनि सम्बन्ध र सहकार्य शुरु गर्न सफल भयो । एकातिर शक्तिमा देखिएका त्रिकोणीय शक्ति सन्तुलनमाथि उसको सम्बन्ध विस्तार ह“ुदै गयो भने समयको गतिशिलतासंगै अर्कोतिर फेरी पनि साम्राज्यवाद यि नै त्रिकोेणीय शक्तिसन्तुलनमा घुस्ने प्रयास संगसंगै उनीहरुको उपस्थिति पनि अझ बलियो बनाउन सकेको छ । अहिले छिन्नभिन्न रुपमा कार्यरत आफुलाई लोकतन्त्र कै लागि लडेका हौ भन्ने शक्तिहरु बीच यस्तो शक्तिको घनिभुत, फिका वा मध्यम किसिमको सम्बन्ध बढेको छ । अहिले उनीहरुको सम्बन्ध बहुकोणीय भएको बेलामा पहिलेको नेपालभन्दा अहिलेको नेपालमा विस्तारवाद र साम्राज्यवादको उपस्थिति बलियो बनेको छ । त्यसैले राष्ट्र, राष्ट्रियता, स्वाधिनता र सार्वभौमसत्ता अक्षुण राख्न क्रान्तिकारी आन्दोलनको आवश्यकता कयौ गुणा बढेर गएको छ । बहुकोणीय उनीहरुको उपस्थिति संगसंगै ०६२÷६३ को जनताको महान जनआन्दोलनले देशमा राजनीतिक सकारात्मक संक्रमणता ल्यायो नै, त्यो संगसंगै राष्ट्रियता, स्वाधिनता, सावैभौमिता माथिको खतरा पनि उत्तिकै प्रवेश गरेको छ । यो बेलामा क्रान्तिकारी आन्दोलन पनि अत्यन्त चुनौतिपूर्ण बनेको छ । संविधानसभा नै विघटन गराउने चलखेल बढेको छ, क्रान्तिकारी परिवर्तनलाई रोक्न बहुकोणीय शक्ति सन्तुलनलाई सहमति, सम्झौता, सुलह र एक अर्थमा आत्मसमर्पण गराई बनि बनाउ संविधान जारी गर्न खोजिदै छ । यस्तो बेलामा करिब एक महिने अभियान “सीमा अतिक्रम र बैदेशिक हस्तक्षेपका विरुद्ध हाम्रो अभियान, समृद्ध नेपालका लागि निर्धारित समयमा नै अग्रगामी संविधान” भन्ने मुलनाराका साथ “ राष्ट्रियता रक्षा र अग्रगामी संविधानका लगि मेची–महाकाली जनजागरण अभियान–०६६ ले यि माथि उल्लेखित सबै पक्षलाई पर्दाफस, भण्डाफोर गर्दै न्यायप्रेमी जनतालाई त्यस्ता तत्वहरुको चलेखेलका विरुद्ध आन्दोलित र सुशिक्षित बनाउने काम गर्न कम चुनौति र महत्वको काम होईन, बरु सहि राजनीतिक कार्यदिशालाई पहिचान गरि अघि बढ्नु पर्ने आवश्यकतालाई देशव्यापी लैजान सफल भयो ।

अहिलेको शक्ति सन्तुलनको सकारात्मक हल वा अन्तरविरोध के हो त ? हामी सबैले जान्न जरुरी छ । वास्तविकताको सहि बुझाईमा जान सक्नु नै अहिलेको दुई चुनौति ,१) राष्ट्रियताको रक्षा, र २) अग्रगामी संविधान लेखन कार्यलाई सफल बनाउन सक्नु हो । न त राष्ट्रियताको रक्षा राजावादीहरुको निरंकुश र अन्धराष्ट्रवादले नै, न त नेकपा मसालको संकीर्ण राष्ट्रवाद तथा नेकपा एमाले र नेपाली कांग्रेसको जस्तो विशुद्ध जलचरीय राष्ट्रवादी दृष्टिकोणभित्र नै राष्ट्रियताको अक्षुणता कायम राख्न सकिन्छ, बरु नेपाल र नेपालीको अहिलेको मानवसभ्यतामा उभयचरीय क्षमता भएको राष्ट्रवादले नै राष्ट्रियताको रक्षा हुन सक्छ । मसालको जस्तो विशुद्ध संघीयता विरोधी दृष्टिकोण वा फोरम र मधेषवादी दलहरुको जस्तो “एक मधेष एक प्रदेश” वा चुरेभावर वा संघीय लिम्बुवान परिषद (कुमार लिङदेन) को जस्तो टुकुरे दृष्टिकोणमा नै आम नेपाली जनताले राष्ट्रियताको साझेदारी गर्न चाहन्छन् । यस्ता दृष्टिकोण अनुसारका गतिविधी र आन्दोलनले न त राष्ट्रियताको रक्षा र जनताको सार्थक संंिवधान लेखिन सक्छ । बरु यो दृष्टिकोणले अझ शत्रुतापूर्ण द्वण्द्व, हिंसा, अशान्ति, संविधानसभाको विघटन, सहअस्तित्वप्रति घृणा, नेपालले थेग्न नसक्ने लामो गृहयुद्ध र विदेशीचलखेललाई स्वागत गर्दछ । यो अवस्थामा अन्तरविरोधको सकारात्मक हलतिर जानु नै सहि दृष्टिकोण हुन्छ । त्यसैले नेकपा एकीकृतले प्रस्तुत गरेको राज्य पुनसंचरचनाको मोडलमा नै राष्ट्रियताको रक्षा र अग्रगामी सार्थक संविधान लेखन कार्य संभव छ । यो अभियान यो प्रकारको शन्देश लान पनि सफल भयो ।