पार्टी निर्माणको सैद्धान्तिक र व्यवहारिक अन्तरबस्तु–२

अग्रगति साप्ताहिक
वर्ष ३, अंक ४६ र ४८, २०६६ सावन १५ र २२
पार्टी निर्माणको सैद्धान्तिक र व्यवहारिक अन्तरबस्तु–२

माओ यो सत्यतिर हाम्रो ध्यान आकृष्ट गर्दछन् कि सिद्धान्ततः अवसरवादीहरु आफुले गरेको कमजोरीहरु स्वीकार गर्न सक्दैनन् र मान्दैनन् । उनी भन्दछन्, “जनतालाई (सामान्य मान्छेलाई) त्यतिबेलासम्म बोल्न दिनुहोस् जतिबेलासम्म उनीहरुको बोल्ने कुरा सकिदैन । उनीहरुले तपाईका बारेमा कुरा काट्न छाडे भने त्यतिखेर तपाई बुझ्नुहोस् कि तपाई सच्चिनु भयो ।” यसबाट यो सहज निस्कर्ष निस्कन्छ कि अवसरवादीहरुले अपनाउने एकता र फुट तथा पार्टी निर्माणको लक्ष्य तत्कालिन व्यवहारिक फाइदासंग जोडिएको हुन्छ । माक्र्सवादीहरुले पार्टी एकता र फुट सिद्धान्तको आधारमा अर्थात सर्वहारा विश्व दृष्टिकोणको आधारमा गर्नु पर्दछ । एउटा व्यक्तिसंगको सम्बन्ध र सरोकारको विषयमा उदारता र कठोरताको द्घण्द्घात्मक व्यवहार उनीहरुको पक्षधरता, विश्व दृष्टिकोण र व्यवहारिक गतिविधि अनुसार हामी माक्र्सवादीहरुले व्यवहारतः लागू गर्न सक्नु पर्दछ न कि भावनात्मक र विचारामा । यसरी माओले अनुशासन र एकताको बारेमा धेरै प्रसंगका साथ धेरै सन्दर्भहरुमा पेश गर्नु भएको छ ।

जनवादी केन्द्रीयताको प्रश्नमा माओ भन्दछन्, “पार्टीभित्र होस् वा बाहिर होस् पूर्णतः जनवादी जीवन हुनु पर्दछ, यो भन्नुको अर्थ जनवादी केन्द्रीयतालाई सचेतताका साथ लागू गर्नु हो ।...आलोचना एउटा विधि हो,...के हो त केन्द्रीयता ? पहिलो कुरा, यो सहि विचारहरुको केन्द्रीकरण हो जसको बुझाई, नीति, योजना, नेतृत्व र काममा एकता कायम हुन्छ ।” यो उद्धहरणबाट यो कुरा उजागर हुन्छ कि एउटा माक्र्सवादी व्यक्तिले जनवादी र केन्द्रीयतालाई ठीक ढंगले बुझ्नु पर्दछ । तर हामी देख्दछौ कि आफुलाई भैंकर बुझेका र जानेका छौ भन्नेहरुले यसको अन्तरसम्बन्धलाई बुझ्न नसकेको वा बुझेर पनि आफ्नो व्यक्तिगत उद्देश्यमा लगातार उन्मुख र परिणत भएको । उनीहरुमा एकता, आलोचना, आत्मालोचना, जनवादी केन्द्रीयताको प्रश्नहरुमा सर्वहारा विश्व दृष्टिकोणको आधार हुदैन । जनवादी केन्द्रीयताको बारेमा माओ भन्दछन्, “जनवादी केन्द्रीयताले दवाउनेहरु हुन्, जमिन्दार, धनी किसान, प्रतिक्रान्तिकारी तत्वहरु, कम्युनिस्ट विरोधी दक्षिणपन्थी तत्वहरु र गलत तत्वहरु ।” वर्ग संघर्षको राजनीतिक लडाइमा दया, माया, सम्बन्ध, उठबस, पुरानो साथी वा गठबन्धन र सहाकार्य आदि प्रश्नहरुलाई पनि सर्वहारावादी विश्व दृष्टिकोण कै आधारमा हेरिनु पर्दछ । गलत विचार जो कसैलै प्रवाह गरे पनि आलोचनात्मक सृजनशिलता अपनाइनु पर्दछ । वास्तवमा हामं्रो गल्ति भनेको हामीसंग जे छ, जे गर्न सकिन्छ र जे गर्न आवश्यक छ त्यो भन्दा बढी फुर्तिफार्ति गर्नु हो ।

हाम्रो पार्टीको केहि कामरेडहरुले माओवादीसंग पार्टी एकताको आधार खोज्ने र पार्टी एकीकरण गर्न सकिन्छ भन्ने तर्कहरु दिइरहनु भएको छ । यस प्रसंगमा उल्लेखनीय पक्षतिर ध्यान दिन र गंभिर छलफल गर्न आवश्यक छ । राजनीतिक लडाइमा सैद्धान्तिक पक्ष र त्यसले पार्ने दुरगामी असर पक्षको कति महत्व छ भन्ने कुरा माथि संक्षिप्त उल्लेख गरिसकियो । अब माओवादी र हाम्रो पार्टीको सैद्धान्तिक, नेपाली क्रान्तिको कार्यादिशाको बुझाई र आफ्नो पार्टीको सैद्धान्तिक बुझाई अनुसारको क्रियाकलाप र व्यवहारिक रुखतिर ध्यान दिऔं ।

नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा मुलतः “माओवादी” वाक्यांशको प्रयोग ०५१ देखि ०५२ सालको समयावधिदेखि चलन चल्तिमा ल्याइयो । त्यो भन्दा अगाडि “वाद” संग जोडिएको पथप्रदर्शक सिद्धान्त माक्र्सवाद र लेनिनवादलाई मात्र लिइन्थ्यो । माओको नेतृत्वमा माओ कै जीवनकालमा पनि माओको विचार र योगदानलाई “वाद” वा के मान्ने बहस चल्यो । चीनको कम्युनिस्ट पार्टीले उनले माक्र्सवादी आन्दोलनमा गरेको योगदान र विचार प्रवाहलाई “विचारधारा” मान्न सकिन्छ भन्ने उच्च मुल्यांकनका साथ टुंग्यायो ।

यो वाक्यांशको प्रवेश मुलतः षडयन्त्रकारी लीन प्याओ र त्यस्तै पात्र वा पदका भोकाहरुले माओले बैकल्पिक नेतृत्वको आवश्यकताको विषयमा विचार प्रवाह गर्न थालिरहेको अवस्थामा विशेषत माओको चाकरी गर्ने र नेतृत्व हत्याउने गलत मनसायले. ल्याएका थिए । “वाद” को प्रश्न दार्शनिक र सैद्धान्तिक छलफलसंग जोडेर ल्याएका थिएनन् । उनीहरुले नेतृत्व हत्याउन अन्तिम अवस्थासम्म माओले बोलेका शब्द शब्दलाई अतिर िञ्जत ढंगले बढाइचढाई गरिनै रहे । तर यो विषयमा आम बहस गरिसकेपछि चिनीया कम्युनिस्ट पार्टीले ठीक विश्लेषणका साथ यो समस्यालाई टुंग्यायो । तर उनीहरुको षडयन्त्रकारी र भद्धा निम्न पूजीवादी चरित्र त्यतिखेर उदाङ्गो भयो जतिखेर माओको हत्या गर्ने योजना विफल भयो । यसबाट यो स्पष्ट हुन्छ कि कुनै पनि चीज र बस्तुस्थिति तथा त्यसप्रति अपनाइने रुखको प्रश्नमा दार्शनिक र सैद्धान्तिक प्रश्न जोडिएको हुन्छ र अवसरवादीहरुले व्यक्तिगत उद्देश्यको लागि जे पनि गर्न तयार हुन्छन् भन्ने कुरा दिनको घाम झै छर्लङ्गै हुन्छ । एउटा समयावधिमा विश्वास गरेका लीन प्याओ र त्यस्तै अन्य पात्रहरुको त्यससंग जोडिएका सैद्धान्तिक र दार्शनिक तथा उनीहरुका निम्न पूजीवादी चिन्तन र प्रवृतिको पछि माओले खुलेरै भण्डाफोर गरे । जतिखेर लीन प्याओहरुले माओलाई “महामानव” को रुपमा मान्नु पर्दछ भनेर बढिचढाई व्याख्या गरिरहेका थिए । यसो गर्नुमा उनीहरुमा सैद्धान्तिक र दार्शनिक पक्षमा आएको भड्कावलाई उजागर गर्नु थियो ।

माओको मृत्यु पश्चात विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा संंशोधनवादी तथा दक्षिणपन्थी प्रतिक्रियावादीहरुको हावी भयो । त्यो अवस्थालाई सैद्धान्तिक प्रतिवाद गर्न कतिपय व्यक्ति र समुहले राम्रै मनसायले पनि प्रतिक्रियावादी अवसरवाद र संशोधनवाद विरुद्ध माओले चलाएको सांस्कृतिक क्रान्तिको उच्च मुल्यांकन गर्दै “माओवाद” वाक्यांशको प्रयोग पनि गर्ने गरियो । तर त्यस विरुद्धको सहि प्रतिवाद गर्न “माओवाद” शब्दको प्रयोग ठीक थिएन । बरु सहि नीति र कार्यनीतिको निरन्तर प्रयोग नै हुनुपर्दथ्यो ।

अब “वाद” वाक्यांशको व्यष्टि र समष्टि विश्लेषणतिर जाऔ । “वाद” अंग्रेजीको “ism” हो । “ism” को शाब्दिक अर्थ विज्ञान पनि हो । विज्ञानले कुनै पनि चीज र बस्तुस्थितिको तथ्यसंगत व्याख्या, विश्लेषण र संश्लेषण गर्दछ । विज्ञानका अध्ययन क्षेत्र वृहत भए पनि व्यष्टिगत रुपले एउटा आधारलाई अध्ययनको क्षेत्र बनाउन सकिन्छ । त्यसैले निश्चित अवस्था र अवधिको समाजिक सभ्यताको बैज्ञानिक व्याख्या र त्यस अवधिको क्रान्तिको समग्र व्याख्या “ism” वा “वाद” हो । त्यसैले यसमा चुरो कुरा यो छ कि “वाद” ले समाजिक अवस्था र चरणको समाजिक क्रान्तिको सापेक्षिक व्याख्या गर्दछ । अथवा “वाद” एउटा सामाजिक अवस्था र चरणमा समाजिक क्रान्तिको बस्तुगत व्याख्या र विश्लेषण तथा त्यसप्रतिको प्रक्रियागत व्याख्या हो । त्यसैले शब्दहरुको पं्रयोगमा हामी रुखलाई घर, घरलाई गाडि, गाडिलाई साडि भन्न सकिदैन, त्यसरी नै “वाद” वाक्यांशको ठाउमा “विचारधारा” वा विचारधाराको ठाउमा “वाद” भन्न सकिदैन । किनभने त्यसले निश्चित बोझिलो र गहकिलो दार्शनिक अर्थ वोकेको हुन्छ वा यो यस्तो शब्द हो जो आफैमा दार्शनिक अर्थ छ । यदि त्यस्तो नहुदो हो त वा दार्शनिक पक्षबाट बुझ्ने भिन्नता नहुदो हो त तत्कालिन गतिविधिमा आकास जमिनको फरक हुदैन थियो । एउटा मान्छे निर्देशित हुने कुरा भनेकै उसको दार्शनिक पक्ष नै हो । त्यसैले ‘माओवाद’ को व्याख्या, विश्लेषण गर्ने शक्तिहरुद्धारा गर्ने असफल कोशिस मात्र हो । नेपालको सन्दर्भमा वास्तवमा यो वाक्यांशको स्थापकद्धारा जसरी दार्शनिक भड्काव र व्यवहारिक अवसरवादी कोणद्धारा प्रयोग गर्ने योजनाबाट ल्याइएको थियो । अहिले पनि विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा भड्काववादी दृष्टिदोषद्धारा नै प्रयोग गर्ने निरन्तरता छ ।

केहि साथीहरुले जो माओवादीसंग पार्टी एकता गर्न सकिन्छ र त्यहिभित्र बसेर पनि माक्र्सवादी आन्दोलनको लागि योगदान र संघर्ष जारी राख्न सकिन्छ भनेर माओवादीले गरेको गंभिर सैद्धान्तिक र बैचारिक भड्काव विरुद्धको संघर्षप्रति नजरअन्दाज गर्ने षडयन्त्रकारी धोकाधढी प्रवृति मौलाउन प्रश्रय दिनु भएको छ । यो माक्र्सवादप्रतिको धोका हो । “वाद” वा “विचारधारा” एउटै हो । विचारधारा÷माओवाद राखेर पार्टी एकता गर्न सकिन्छ भनेर उद्दार पक्षको जिकीर सुन्न पाईन्छ । उनीहरुले यो जिकीर गर्न सकेका छैनन् कि यदि यो प्रश्न एउटै हो भने माओवादीहरु विचारधारात्मक संंघर्षमा पछि विचारधारा मान्न सक्छन वा सैद्धान्तिक लडाईमा आफु ‘माओवाद’ तथा ‘प्रचण्डपथ’ पनि मान्न सक्छौ । तर यस्तो नभने पनि यो कुरा सहज सतहमा आउदछ कि यो प्रश्नमा व्यक्तिवादी व्यवहारिक सम्झौतातिर क्रान्तिकारीताको नाममा जाने बौद्धिक कसरत हो ।

वास्तवमा माओवादीहरुले माओको पछाडि “वाद” थप्नु पर्ने कारण नै ‘प्रचण्डपथ’ जोड्नलाई नै थियो भन्ने कुरा दिनको घाम झै छर्लङ्गै भएको छ । माओवादी र जनमोर्चा, नेपालबीच पार्टी एकता हुदा ‘प्रचण्डपथ’ शब्दलाई “हाइड” गर्ने सहमति भएको थियो । तर उनीहरुका कयौ कार्यालयहरुमा स्पष्टरुपमा ‘प्रचण्डपथ’ जिन्दावाद लेखिएको छ । यसबाट यो बुझिन्छ कि मानीलिऔ, यदि यो विषयलाई छलफल गर्ने उच्च निकायमा लाने हो भने बहुमतले नै यो विचारलाई निरन्तरता दिने निश्चित छ किनभने यो बुझाईको निन्तरताको श्रृंखला टुटेकै हुदैन । जहा बसेर पनि संघर्ष गर्न सकिन्छ भन्ने महान उदारतामा जाने हो भने सहि माक्र्सवादीहरुको अलग पार्टीको आवश्यकता पर्दैन थियो । कांग्रेस वा एमाले पार्टीमा बसेर पनि संघर्ष गर्न सकिने थियो । भड्काववादी सोचहरुबाट भएको पार्टी निर्माण आज आएर फेरी अर्को भड्कावमा गएर अवसान हुने देखिन्छ । यो पार्टी यस्तो जटिल मोडबाट गुज्रिरहेको छ, सेना साथमा छ तर राजनीतिक कार्यदिशा भने दक्षिणपन्थी संशोधनवादी दिशातिरको उन्मुखतामा क्रमश गइरहेको छ । यस्तो स्थिति यो मात्रामा संसारमा विरलै हुने गर्दछ । तर माओवादीहरु त्यो दिशामा नजाउन भन्नका लागि हामीले नेपाल कम्युनिस्ट आन्दोलनमा सैद्धान्तिक र बैचारिक लडाईलाई दृढताका साथ अगाडि बढाउन आवश्यक छ । यद्यपी यो प्रश्नले धेरै कामरेडमा भ्रम दिएको छ, अलमलता ल्याइदिएको छ । यदि यो पक्षलाई मिहिन तरिकाले बुझ्न नखोज्ने हो भने अबको आधुनिक संशोधनवादलाई परास्त र भण्डाफोर गर्न सकिदैन । यसो नगर्ने हो भने देखि माक्र्सवादी मर्ममाथि वा आन्दोलनप्रति धोका हुन्छ । संशोधनवादीहरुको चलबाजीको शिकार हुइन्छ । यो कुरा पनि सबैले बुझ्न आवश्यक छ कि पार्टीभित्र रडाको मच्याएर, खैलावैला गरेर, अनुशासनहिन काम गरेर, बैचारिक स्तर कम भएकालाई लविङ्ग गरेर पार्टी एकता हुदैन । विचार र कार्यक्रमको सामिप्यताले नै पार्टी एकीकरणको दिशामा लैजान्छ । त्यसैले अहिलेको आवश्यकता पार्टी निर्माण पनि हो । बैचारिक संघर्षहिन निरपेक्ष पार्टी एकीकरणको हामीले विरोध गरेर जानु पर्छ