अग्रगति साप्ताहिक
वर्ष ३, अंक २४
२०६५ फागुन १ मा प्रकाशित
एमालेको आसन्न महाधिवेशन र कम्युनिष्ट आन्दोलनको प्रश्न
नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलन करिब ६० र विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन करिब १६२ बर्षको अभियानबाट गुज्रिरहेको छ । यो ऐतिहासिक कालखण्डमा विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनले विभिन्न आरोहअवरोह बीच मानवमुक्तिको गाथालाई जवरजस्त रुपमा स्थापित गर्दै गौरवमय इतिहास निर्माण गरेको छ । विश्वको एक भागबाट सुरु भएको कम्युनिष्ट आन्दोलन आज आएर संसारभरि नै फैलिएको छ । त्यसैले नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको एउटा अंशको रmपमा बुझ्न जरुरी छ । तसर्थ नेकपा (एमाले) बारे व्याख्या, विश्लेषण गर्दा पनि विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको निर्माण र विकास, वैचारिक र व्यवहारिक पक्षमा देखाएका द्वन्द्व तथा विश्व दृष्टिकोणको प्रश्नमा देखिएको आधारभुत मतभेदभन्दा पर र अलग्गै राखेर हेरिन्छ भने हामीहरु कम्युनिष्ट आन्दोलनको बारे अनभिग्य छौ भन्दा अतियुक्ति नहोला ।
एमालेले पाचौ महाधिवेशन पश्चात जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) को कार्यदिशा अंगिकार गरेको छ । यसले जबजको कार्यदिशालाई माक्र्सवादको सृजनात्मक प्रयोग र संसारको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा नौलो आयाम हो भनेर नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनमा व्यापक प्रचार–प्रसार गरेको छ । तर यो कार्यदिशा सृजनात्मक प्रयोग र माक्र्सवादमा नौलो आयाम हो कि होइन भन्ने कुरा बुझ्न विश्वकम्युनिष्ट आन्दोलनमा भएको सम्झौताहिन वैचारिक र राजनीतिक लडाइको सिंहावलोकन गर्दा प्रष्ट हुन्छ ।
विश्व राजनीतिक आन्दोलनको श्रोत वस्तुतः द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी र अध्यात्मवादी विश्वदृष्टिकोणमा आधारित छ । यी दुइ विश्वदृष्टिकोण भन्दा बाहिर अरु कुनै विश्वदृष्टिकोण सत्य नहुने कुरा माक्र्सद्वारा उजागर भयो । बस्तुत मानवसमाज विज्ञानलाई मिहिन तरिकाले अध्ययन गर्ने हो भने यो सत्य भन्दा बाहिर इतिहासमा कुनै पनि राजनीतिक लडाई भएकै छैन । यि दुई मध्ये द्वण्द्वात्मक भौतिकवादी विश्वदृष्टिकोणले शोषणरहित उन्नत र समृद्ध मानवसभ्यताको पक्षपोषण गर्दछ । यस्तो मानवसभ्यता ऐतिहासिक कालखण्डमा अनिवार्य रुपमा स्थापित हुने कुरा पनि माक्र्सले ठोकुवा नै गर्नुभएको छ । यो लेखमा साम्यवादी समाजको पक्षमा चालिएका कदम, बैचारिक र राजनीतिक संघर्षको संक्षिप्त सिंहावलोकन गर्न खोजेको छु ।
साम्यवादी समाजको पक्षमा चालिएको कदमलाई दुई चरणमा हेर्न आवश्यक छ । माक्र्सवादको उदय हुनुभन्दा अगाडिको काल्पनिक साम्यवादी दृष्टिकोण जुन दृष्टिकोणले एउटा कुनै समाजको एकाइबाट केहि बौद्धिक व्यक्तिको पहलबाट शुरु गर्ने र संसारैभरि यो मान्यतालाई स्थापित गराउने सोच राख्दथे, र केहि ठाउमा पहलकदमी पनि भएको पाउछौ । माक्र्सवाद भन्दा पछाडिको चरण जुन दृष्टिकोणले वर्गसंघर्ष, सर्वहारावर्गको अधिनायकत्व, सत्तालाई वर्गीय अधिनायकत्वको साधनको रुपमा मान्ने, वर्ग र राज्यको विलोपीकरणलाई बैज्ञानिकढंगले ठोस बस्तुको ठोस विश्लेषणसहित अगाडि बढाउने अनिवार्यतालाई स्वीकार ग¥यो ।
माक्र्सले वर्गसंघर्षलाई मानवसमाज सभ्यताको विकासको चलायमान र उर्जाशिल कडीको रुपमा मान्नु हुन्छ, जुन लडाई मानवसमाजमा तवसम्म रहन्छ, जबसम्म वर्ग र सत्ताको विलोपीकरण हुदैन भन्ने सच्याइमा आधारित छ । यो सत्यको बैज्ञानिक व्याख्या, विश्लेषण र सश्लेषण माक्र्स र एगेल्सद्वारा आङ्खनो जीवनकालभरि गरी नै रहनुभयो । उहाहरुको पहलमा जर्मनमा सन् १८४७ मा कम्युनिस्ट लीगको स्थापना गरियो र त्यसैको निर्णयको आधारमा माक्र्स र एंगेल्सले सन् १८४८ मा संसारभरिका मजदुर, मेहनतकश जनता र न्यायप्रेमी समुदायलाई “कम्यनिस्ट घोषणापत्र” दिन सफल भए । यो कदमले संसारभरि नै सनसनी फैलायो । त्यस पश्चात सन् १८६४ मा बृटिश तथा फ्रान्सका मजदुृर र माक्र्स, एंगेल्सको पहलमा पहिलो इन्टरनेशनल गठन गरियो जुन सन् १८७६ सम्म रह्यो । यो अवधिमा बैज्ञानिक सत्यमाथि बाहिर र भित्रबाट भएको आक्रमणको विरुद्ध निर्मम र सम्झौताहिन संघर्ष गर्नु परेको थियो । प्रतिक्रियावादी शक्ति, साम्यवादी दृष्टिकोण नेराघेरामा देखिएका काल्पनिक साम्यवादी, अराजकतावादी, अवसर र संशोधनवादी दृष्टिकोणको विरुद्ध अथक लडाई गर्नु परेको थियो । ब्लांकी (सन् १८०५–८१), त्यस्ता काल्पनिक समाजवादी क्रान्तिकारी व्यक्ति थिए, षडयन्त्रकारी योजनाबाट सानातिना दल निर्माण गरेर सत्ता कब्जा गर्न सकिन्छ भन्ने विश्वास राख्दथे । उनको नेतृत्वमा फ्रान्समा सन् १८७१ मा विद्रोह सफल भयो, तर ७२ दिनसम्म पनि पेरिस कम्युन नटिक्दै ढल्यो । माक्र्सले यो घट्नाको आलोचना, समालोचना वा विश्लेषण र शस्लेषण गर्दै शास्वत सत्यः “मजदुर नेतृत्व संगठित हुनुपर्छ, यसको मातहतमा योजना हुनुपर्छ र सत्ताको आधारभुत अंगमाथि नियन्त्रण गर्ने सशस्त्र दस्ता हुनुपर्छ, नत्र सर्वहारा वर्गले सत्ता गुमाउनुपर्छ भन्दै “मजदुर वर्गले बनीबनाउ राज्य–मशिनरीमा केवल कब्जा गरेर उसले आङ्खनो उद्देश्यको लागि सदुपयोग गर्न सक्दैन ।” (सन् १८७२ जर्मन संस्करणको भुमिका) भन्ने कुरा औल्याउनु भयो । बाकुनिन (सन् १८१४–७६), प्रुंदो (सन् १८०९–६५) जस्ता व्यक्तिहरुले तात्कालिन समयमा माक्र्स र ऐगेल्सका बैज्ञानिक विचारमाथि आक्रमण गर्ने र भ्रम दिने कोशिस गरे । उनीहरु खास गरेर सांगठनिक योजना र सत्ताको प्रयोगको प्रश्नलाई साम्यवादी उद्देश्य प्राप्तिको लागि तालमेलमा विश्वास राख्दैनथे । उनीहरु विचारमा अराजकतावादी अधिभौैतिकवादी थिए भने व्यवहारमा असंगत प्रवृति थियो । त्यसरी नै अवसरवादी प्रवृति पनि उल्लेखनीय नै थियो । सन् १८७५ मा बेवेल र लासालले नेतृत्व गरेको दुई पार्टी बीच एकता भएको ‘गोथा कार्यक्रम’ र सन् १८९१ मा जर्मनमा भएको ‘एफ्र्रट कार्यक्रम’ को आलेचनाबाट सजिलै थाहा पाउन सकिन्छ । त्यो एकताले बैचारिक र सैद्धान्तिक पक्षलाई ओझेलमा पारेको थियो । अझ भनौ, सर्वहारा अधिनायकत्वको प्रश्नलाई तिलाञ्जली दिएको थियो र सन् १८८३ मा माक्र्सको मृत्युपश्चात फेरि सन् १८८९ मा दोस्रो इन्टरनेशनल स्थापित गरियो र सन् १८९५ सम्म ऐगेल्सले कम्युनिस्ट आन्दोलनको आधारभुत प्रस्तावनाको रक्षा गर्दै अवसरवादी र प्रतिक्रियावादी आक्रमणको विरुद्ध अनवरत संघर्ष गर्नुभयो । उहाको मृत्यु पश्चात खास गरेर दोस्रो इन्टरनेशनलमा सुधारवादी, अवसरवादी हस्तीहरु काउत्स्की (सन् १८६४–१९३८), वर्नस्टीन (सन् १८५०–१९३२), बेवेल (सन् १८४०–१९१३), लासाल (सन् १८२५–१८६४) हरुको बोलवाला रह्यो । उनीहरुले खुलेआम दक्षिणपन्थीकोणबाट वर्गसंघर्षको नियमलाई गलत गरिकाले व्याख्या गर्ने, राज्यलाई वर्गसमन्वयको संयन्त्र मान्ने, मजदुरहरुको नेतृत्व अस्वीकार गर्ने, संसदीय संघर्षलाई संघर्षको उच्चत्तम रुप मान्ने, प्रतिक्रियावादीसंग मिलेर बहुमत र अल्पमतको सरकारको वकालत गर्ने, माक्र्सलाई अराजकवादी सिद्धान्तका प्रवर्तक भनेर आलोचना गर्ने काम गरे । वर्नस्टीन भन्दछन्, ‘आन्दोलन सब थोक हो, अन्तिम उद्देश्य त केही होइन ।’ यि नै तत्व र प्रवृतिको असरका कारण कम्युनिस्ट आन्दोलन लामो समयसम्म ओझेलमा प¥यो । त्यतिखेरसम्म विश्व राजनीतिक आन्दोनमा ठूलो उथलपुथल भइसकेको थियो । सन् १९१४–१८ सम्म पहिलो विश्वयुद्ध चर्कियो । त्यसबाट उत्पन्न परिस्थितिको कारण दोस्रो इन्टरनेशनल विघटन भयो । फेरि केही वर्षको अन्तरालपछि सन् १९१९ मा मस्कोमा तेस्रो इन्टरनेशनल स्थापित गरियो । फेरि दोस्रो इन्टरनेशनलका केहि नेताहरु तेस्रो इन्टरनेशनलमा समावेश भए । यि सबै राजनीतिक र बैचारिक वा सैद्धान्तिक संघर्ष साथै मानवसमाज परिवर्तनका परिघट्नाहरु यि दुबै विश्वदृष्टिकोण मै आधारित थियो ।
सन् १८९८ मा रुसी समाजवादी–जनवादी मजदुर पार्टीको केन्द्रीय समितिको निर्णयद्वारा तत्कालिन जारशाहीलाई शासनसत्ताबाट च्युत गराउने ‘रुसी घोषणापत्र’ जारी गरियो । लेनिनले सन् १९०० मा ‘इस्क्रा’ पत्रिकाको प्रकाशन गरी अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई दिग्भ्रमित पार्ने, तोडमोड गर्ने, अवसरवादी र संशोधनवादीहरु विरुद्धको संघर्षलाई योजनाबद्ध अगाडि बढाउनु भयो । अवसरवादी, संशोधनवादी बर्नस्टीन र कार्ल काउत्स्कीको राजनीतिक बेइमानीलाई लेनिनले पतित र गद्धार घोषित गर्दै निम्नपूजीजिवीहरु, संसदीय पागलपनाका मतियारहरु भनेर आलोचना गर्नुभयो । उतिखेर रुसी आन्दोलनमा काउत्स्की र बर्नस्टीनको राजनीतिक प्रभाव भने त्यति थिएन तर पनि विश्व राजनीतिको बैचारिक लडाइलाई लेनिनले महत्वपूर्ण तरिकाले अगाडि बढाउन तेस्रो इन्टरनेशनलको नेतृत्व गर्नु भयो ।
सन् १९०३ मा रुसी कम्युनिस्ट पार्टीको दोस्रो महाधिवेशन ताका पार्टी बैचारिक रुपले फुट्यो र लेनिनले नेतृत्व गर्नु भएको पार्टी बोल्शेभिकले चिनिन थाल्यो भने अर्को गुट मेन्शेभिक भनेर चिनन थाल्यो जसको नेतृत्वमा मार्तोव र प्लेखानोभहरु थिए । त्यसबेला पार्टी फुटको मुख्य कारण भने मजदुरहरुको नेतृत्वलाई मान्ने कि नमान्ने, सर्वहारा अधिनायकत्व स्वीकार गर्ने कि नगर्ने, वर्गसंघर्षलाई साम्यवादी उद्देश्यसंग जोड्ने कि नजोड्ने भन्ने कुरा नै मुख्य थियो । लेनिनले वर्गसंघर्ष, सर्वहारा अधिनायकत्व, साम्यवादी राजनीति अर्थशास्त्र अनुसारको राज्य–व्यवस्था, यि तीन मुख्य तत्वलाई माक्र्सवादको कडीको रुपमा स्वीकार गर्नु हुन्थ्यो । उहाकै नेतृवमा रुसमा सन् १९१७ मा अक्टुबरमा समाजिक जनवादी क्रान्ति सफल भयो र सन् १९५३ सम्म स्टालिनको नेतृत्वमा सोभियतसंघमा समाजवादी राज्यव्यवस्था ऐतिहासिक इतिहास निर्माण गरेर कायम रह्यो । रुसमा समाजवादी क्रान्तिकालमा दक्षिणपन्थी र वामपन्थीकोणबाट हुने दाहिने र देब्रे आक्रमणको विरुद्ध पनि उत्तिकै निर्मम संघर्ष गर्नु परेको थियो ।
त्यसरी नै सन् १९४९ मा माओको नेतृत्वमा चिनी क्रान्ति सफल भयो । उहाले समाजवादी क्रान्तिकाल सन् १९६६ देखि ‘सर्वहारा सा“स्कृतिक क्रान्ति’ जुन पूजीजिवीहरुमाथिको आक्रमण थियो, लाई आङ्खनो जीवनकाल सन् १९७६ सम्म जारी राख्नु भयो ।
खासगरि यि दुबै क्रान्तिकालमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको नेराघेरामा बसेर जसले सर्वहारा अधिनायकत्व र सम्पतिको सामाजिकरणलाई मान्दैनन् थे, उनीहरु नै पछि गएर प्रतिक्रान्तिमा खुल्लेआम र छद्मभेषी रुपमा लागि नै रहे । रुसमा सन् १९५३ पछि ख्रुश्चेव तथा ब्रेझनेभ र चीनमा ल्यु स्याओ चि र देङ्गसाओ पेङ्गहरुको उदय पश्चात वर्गसंघर्ष र सर्वहारा अधिनायकत्वलाई आतंककारी र हिंसात्मक राजनीतिको श्रोत मानियो साथै शान्तिपूर्ण संघर्ष, कानुनी राज्य तथा संसदीय पद्दतिका सार र रुपलाई अंगिकार गरियो । वर्गसमन्वयवादी नीतिले जन्माएको प्रतिक्रियावादी कार्यदिशाको कारण अहिले शोभियत संघ विघटन भएको छ भने चीन पूजीवादमा भासिएको छ र संसारमा धेरै सहि कम्युनिस्ट पार्टीहरु अस्तित्व रक्षामा छन् ।
विश्वको दुईतीहाई भागमा कम्युनिस्ट नेतृत्व भएको सत्ता शान्तिपूर्ण संघर्ष, सहअस्तित्व, उत्पादक शक्तिमा जोड भन्नेहरुले नै समाजवादी सत्ताको पतन गराएको इतिहास छ । त्यतिमात्र होइन, माओको नेतृत्वमा चलेको समाजवादी क्रान्तिकालमा उनीहरुद्वारा घुमाउरो र प्रत्यक्षरुपले नै आक्रमण गरेको इतिहास पनि छ (खास गरेर रुस चीनका सन्दर्भमा¬¬) ।
माथि उल्लेखित दृष्टान्तहरुबाट निम्न कुराहरु स्पष्ट हुन्छन्, १) समाजमा वर्ग छ, वर्गीय संघर्ष अनिवार्य रुपमा चल्छ, २) माक्र्सवाद सत्तामा सर्वहारा अधिनायकत्व कायम गर्दै अगाडि बढ्छ, ३) सत्ता वर्गीय शोषणको उच्चतम यन्त्र हो, ४) साम्यवादी समाज अनिवार्य स्थापित हुन्छ, ५) समाजवादी र साम्यवादी समाज सामान्य सुधारात्मक शान्तिमय र संसदीय संघर्षबाट प्राप्त हुदैन, शसस्त्र धक्का अनिवार्य छ, ६) वर्गसमन्वयकारी राजनीतिक कार्यदिशा नया कार्यदिशा हुदैहोइन । यो गद्धार बर्नस्टीन र काउत्स्कीवादी लाईनको बासी विचार हो, ७) समाजवादी र साम्यवादी समाज निर्माणको लागी अर्को कुनै दोस्रो बाटा नै छैन जहा सर्वहारा अधिनायकत्व नभएको होस् । यसको कुनै अरु विकल्प प्रतिक्रियावादी र प्रतिगामी कदम हुन्छ अथवा यो भन्दा अर्को तरिका वाइयात र छलकपटपूर्ण हुन्छ ।
एमालेको जबजको लाइन पनि माथि उल्लेखित चरित्र भन्दा फरक र नौलो भने छैन । फेरी पनि (एमाले) ले त्यहि कार्यदिशालाई नै यो आसन्न महाधिवेशनबाट पनि निरन्तरता दिने प्राय निश्चित छ र यो लाइनको मुख्य आधार उनीहरुले निम्नानुसार सार्दछन्, १) राजनीतिक लडाइमा वर्गसंघर्षलाई अस्वीकार गर्नु वा वर्ग समन्वयको नीति लिनु, २) संसदीय संघर्ष नै संघर्षको उच्चत्तम रुप मान्नु, ३) बहुमतको सरकार र अल्पमतको प्रतिपक्ष अनुसार सत्ता साझेदारी अपनाउनु, ४) मानव अधिकार र कानुनी राज्यको वकालत गर्नु आदि ।
माथि उल्लेखित बुदाहरु माक्र्स, ऐगेल्स, लेनिन, स्टालिन, माओको बुझाई अनुसारको व्याख्या–विश्लेषण भने पटक्कै होइन । अझ भनौ उहाहरुले यो कार्यदिशाको विरुद्ध आङ्खनो जीवनकाल भरि नै लड्नु परेको थियो । यो कार्यदिशा निम्नपूजीजिवी र पूजीजिवी बर्नस्टीन र काउत्स्कीहरु कै प्रतिक्रियावादी र अवसरवादी राजनीतिक एजेण्डाहरु हुन् । यस्ता एजेण्डाहरुलाई आत्मसात गरेर कम्युनिस्ट नाम लिनु अत्यन्तै कपटपूर्ण र डकैति शैली हो । यो माक्र्सवादप्रतिको खुलेआम बलात्कार हो । उनीहरुको आसन्न महाधिवेशनले यो लाईनलाई निरन्तरता दिने नै छन् । जसको कारण नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनेले ठूलो मुल्य चुकाउनु पर्नेछ । तर यसको छिट्टै पर्दाफास हुदैजाने नै छ । यो पार्टी निम्न पूजीजिवीहरुको पार्टी भएकोले र्वसंघर्षको नियममा यसको निर्णायक अस्तित्व रहदैन । यो सत्यभन्दा बाहिर यो पार्टीको पतन हुनै सक्दैन । या त यो पार्टी प्रतिक्रियावादी शक्तिहरुसित काध मिलाउछ या त सर्वहारा वर्गीय आन्दोलनमा निम्छरो भएर तानिने छ । झुटको खेती गर्ने पार्टीलाई नाङ्गेझार पारेर मात्रै माक्र्सवादी आन्दोलन सहि दिशामा जान्छ । माक्र्सवादका सच्चा अनुयायीहरुले यो कार्यदिशाको तीब्ररुपमा भण्डाफोर गर्न आवश्यक छ ।
